Rok w pszczelej rodzinie

365 dni, czyli opis pracy i cykl życia pszczelej rodziny w ciągu roku

Rok w pszczelej rodzinie to życie związane z porami roku. Cykl życia większości pszczół (np. murarki) zamyka się u nas w jednym roku, a wyjątkiem jest pszczoła miodna, Matki tych pszczół zimują w swoim gnieździe i mogą żyć nawet kilka lat. Gniazdo pszczoły miodnej może pozostawać aktywne jeszcze dłużej, gdyż w czasie rójki przejmowane jest przez młodą królową, a stara odlatuje z częścią robotnic poszukać dla siebie miejsca. Pozostałe pszczoły żyją przez pewien czas, rozmnażają się, po czym giną, pozostawiając swoje potomstwo rozwijające się w stworzonym gnieździe.

Pszczela larwa, która wykluła się z jaja w komórce, zjada przygotowany dla niej pokarm. Potem przędzie kokon i wewnątrz niego się przepoczwarcza. Wtedy właśnie obfite odżywianie się pierzgą, sprzyja gromadzeniu się w pszczelich organizmach rezerwy pokarmowej w postaci ciał tłuszczowych. Robotnice przed zimą niewiele pracują, a często nie wykonują żadnych czynności w ulu, mimo osiągnięcia odpowiedniego wieku (nie karmią larw i nie wypacają wosku). Są wtedy długowieczne i żyją do 6, a nawet 8 miesięcy, czyli do wiosny następnego roku.

Prowadzenie pasieki jest zajęciem typowo sezonowym. Wynika to z cyklu rozwojowego pszczelej rodziny i jest on właśnie uwarunkowany porami roku. W klimacie umiarkowanym cykl ten rozpoczyna się w drugiej części zimy. Wtedy pszczoły zaczynają intensywnie karmić pszczelą matkę i opiekują się czerwiem, którego z czasem jest coraz więcej.

Najważniejszym momentem i sygnałem decydującym o rozpoczęciu cyklu życiowego rodziny pszczelej jest wydłużający się dzień. Wpływ tego czynnika jest tym większe, im temperatura powietrza na zewnątrz jest wyższa. Pierwsze czerwienie w rodzinach pszczelich ma więc miejsce w lutym, a nawet już w styczniu. Tempo rozwoju wiosennego jest cechą silnie uwarunkowaną genetycznie. Pszczoły pochodzące z terenów północnych rozpoczynają swój rozwój później. Pszczoły wywodzące się z podgatunków zasiedlających południe Europy, czyli ze strefy krótkiego dnia, na zmiany długości dnia nie reagują wcale lub reagują w niewielkim stopniu.

Rozwój wiosenny pszczół to zawsze zjawisko niezwykle dynamiczne. Wiosną w rodzinach pszczelich pojawia się ogromna energia, pozwalająca na osiągnięcie w krótkim czasie gotowości do podziału, w praktyce objawiającej się wystąpieniem nastroju rojowego. Przedwiośnie i wiosna dla rodziny pszczelej jest okresem odbudowy jej liczebności i struktury i kończący się wydaniem potomstwa. Reszta sezonu to ponowna odbudowa siły potrzebnej do przetrwania zimy. Ważne, że cały czas, równolegle z czynnościami związanymi z rozwojem, pszczoły gromadzą zapasy, najpierw w celu zaopatrzenia wychodzącego roju, a później dla przetrwania bardzo ciężkiego okresu zimowego.

Wracając do życia pszczół wiosną, od momentu pojawienia się pierwszych obfitych pożytków wiosennych, czyli około połowy kwietnia, pszczoły zaczynają budować nowe plastry. Są potrzebne zarówno do magazynowania zapasów miodu i pierzgi oraz do wychowu czerwia. Intensywność wychowu czerwia pszczelego zmienia się w zależności od pory roku. Przybywa go od przedwiośnia, aż do okresu wejścia rodziny rojowy. Kilka dni przed wyjściem roju, matka przestaje czerwić. Po wyrojeniu się rodziny pszczelej przerwa w czerwieniu jest bardzo długa. Nowa pszczoła musi wygryźć się i w odpowiednim czasie unasienić nową matkę, co może trwać 2, a nawet 3 tygodnie. Późną wiosną i latem wychów czerwia już nie jest tak intensywny, ponieważ w wyrojonej rodzinie jest mniej robotnic. Może brakować też pokarmu, ponieważ o tej porze często nie ma już obfitego pożytku. Głównym czynnikiem powodującym zmniejszenie intensywności czerwienia jest skracanie się dnia. Dla pszczół jest to wyraźnym sygnałem, zapowiadającym rychłe zakończenie sezonu pasiecznego.

W drugiej części lata czerwienie obniża się jeszcze bardziej, aby na początku kalendarzowej jesieni (również pod wpływem zmniejszającej się temperatury na zewnątrz), ustać zupełnie. Niskie jesienne temperatury zmuszają pszczoły do stworzenia ścisłego kłębu zimowego, w którym cały czas utrzymywana jest temperatura. Pozwala to na normalny przebieg wszystkich procesów życiowych.

Przygotowanie się pszczół do zimy decyduje o tym, w jakim stanie przetrwają one ten trudny okres. Bardzo ważne czynniki wpływającymi na jakość zimowania pszczół to odpowiednia ilość zebranego pokarmu, skład i rozmieszczenie pokarmu w gnieździe, właściwa struktura wiekowa zimujących pszczół (najlepiej zimują pszczoły wygryzione w okresie od początku sierpnia do połowy października). Niestety zbyt stare i za młode pszczoły, w drugiej połowie zimy osypują się, czyli giną. W czasie, gdy w gnieździe jest już tylko zasklepiony czerw, pszczoły stopniowo obniżają temperaturę w kłębie. Po wygryzieniu się ostatnich pszczół, temperatura w ulu osiąga poziom dwudziestu lub dwudziestu kilku stopni Celsjusza. Ze znacznym ochłodzeniem się na zewnątrz ula, gdy temperatura spada do 6-8°C, pszczoły ściskają się w kłąb zimowy (ma on kształt kuli poprzecinanej plastrami) i w tej postaci spędzają zimę. W ulu wzrasta wtedy do około 4% (kosztem tlenu) stężenie dwutlenku węgla i pszczoły ograniczają aktywność do minimum.

W czasie zimowli pszczoły w ogóle nie wylatują z gniazda i nie podejmują żadnych prac w ulu. Jedynym ich zajęciem jest odżywianie się miodem lub zgromadzonym przerobionym syropem cukrowymi i produkcja ciepła, aby ogrzać kłąb. Pszczoły nie ogrzewają w okresie zimowym wnętrza ula, a stosunkowo wysoką temperaturę, niezbędną im do życia, utrzymują tylko w tej części gniazda, którą zajmuje kłąb zimowy. W czasie silniejszych mrozów temperatura kilka centymetrów od otoczki kłębu może wynosić kilka, a nawet kilkanaście stopni poniżej zera. W normalnych warunkach, gdy zimowla przebiega zupełnie prawidłowo, pszczoły nie oddają odchodów przez cały okres przebywania w pniu. To możliwe dlatego, że przy zmniejszonej aktywności pszczoły spożywają stosunkowo niewielkie ilości miodu. Ponieważ jest on pokarmem łatwo przyswajanym przez organizm, pozostawia niewiele produktów odpadkowych (ok. 2%). Niestrawione resztki pokarmu gromadzą się w ciągu zimy w rozciągliwym worku, jaki stanowi jelito proste. Może się tam pomieścić do 40 mg odchodów.

Wczesną wiosną odbywa się najpierw oblot oczyszczający. Wtedy owady opróżniają swoje jelita. Później pszczoły koncentrują się na dostarczaniu wody do ula i karmieniu coraz większej liczby larw. W miarę ocieplania się i zakwitania pierwszych roślin pożytkowych, pszczoły robotnice zaczynają znosić do ula świeży pyłek, a następnie nektar z dostępnych wtedy, kwitnących drzew. W tym też czasie stare robotnice (te które przezimowały) giną, a zastępują je młode, świeżo wygryzane (robotnice wiosenne). Żyją tylko około 5-6 tygodni od pierwszego oblotu wiosennego. W tym okresie więc stan liczebny rodziny jest zwykle stały, ale może ulegać zmniejszeniu, gdyż więcej starych robotnic umiera, niż przybywa w tym czasie młodych. Kiedy w rodzinie nie ma już w ogóle starych robotnic, które przezimowały, śmiertelność pszczół znacznie się zmniejsza. W ciągu jednej doby przybywa więcej pszczół niż ubywa, dlatego ten czas charakteryzuje się stałym zwiększaniem się siły rodziny pszczelej. Najpierw przybywa w niej coraz więcej pszczół robotnic, a potem pojawiają się trutnie. Okres ten rozpoczyna się na przełomie kwietnia i maja, a trwa mniej więcej do połowy czerwca. Dzień staje się coraz dłuższy, pogoda stabilniejsza, temperatura wyższa, a pożytki obfitsze. Matka intensywniej czerwi i rodzina pszczela bardzo szybko się rozwija.

Pod koniec maja albo na początku czerwca matka pszczela osiąga maksymalny poziom czerwienia, dzięki czemu liczba młodych pszczół robotnic znacznie się zwiększa. Obciążenie pszczół karmicielek jest coraz mniejsze i część pszczół zaczyna wypacać wosk oraz pobielać plastry (czyli reperować uszkodzone plastry i budować plastry z węzy). Wzrastająca liczebność pszczół w rodzinie powoduje, że gniazdo staje się za ciasne i wytwarza to nastrój rojowy, czyli rójkę. Dodatkowo sprzyja jej wolniejsze rozchodzenie się substancji matecznej i brak polecenia zajęć dla wielu młodych pszczół. W rodzinie pojawia się nadmiar mleczka pszczelego (zbyt dużo karmicielek). Powoduje to wzajemne karmienie się nim robotnic, które stają się trutówkami anatomicznymi. Dodatkowym czynnikiem pogłębiającym ten stan pszczelej rodziny może być zła pogoda i chwilowy brak pożytku.

Pierwszym przejawem przygotowywania się pszczół do rójki jest wychowywanie trutni i zakładanie mateczników rojowych na plastrach. Na kilka dni przed wyjściem roju, robotnice przestają karmić matkę mleczkiem pszczelim. Przestaje wtedy czerwić lub znacznie czerwienie ogranicza. Dzięki temu matka zmniejsza masę ciała i znowu ma możliwość latania. Po zasklepieniu pierwszego matecznika rojowego, czyli na około 7 dni przed wygryzieniem się młodej matki, z ula wychodzi pierwszy rój (tzw. pierwak) ze starą matką i prawie połową młodych pszczół z rodziny. Tak może się dziać 2-3 razy w sezonie, gdy pszczoły są bardzo rojliwe, ale z kolejnymi rojami wychodzą z ula młode nieunasienione matki. Wtedy w wyniku nadmiernej rojliwości, w macierzaku pozostaje bardzo słaba rodzina, którą trzeba przed zimą połączyć z inną.

Krótkie, ale bardzo bogate życie pszczół, to niezwykle ciekawy temat wielu książek, poradników i czasopism. Obserwacja przebiegu życia tych owadów w ciągu roku, pasjonuje nie tylko zawodowych pszczelarzy i bywa inspiracją dla artystów.